Marife Dini Araştırmalar Dergisi
Yazarlar: Betül İZMİRLİ
Konular:Din Bilimi
DOI:10.33420/marife.762905
Anahtar Kelimeler:Tasavvuf,İsmâil Hakkı Bursevî,Vâridât,Eyyühe’l-Bülbül,Kalb
Özet: Vâridât, gaybden kalbe ansızın gelen hâl ve ilhamları ifade eden bir terimdir. Mutasavvıflar tarafından vâridât türünde birçok eser kaleme alınmıştır. Bu eserlerden biri 18. yüzyılın başlarında vefat etmiş mutasavvıf müellif İsmâil Hakkı Bursevî’ye ait olan Eyyühe’l-Bülbül isimli Arapça el yazması risâledir. Ey Bülbül anlamına gelen bu risâlede, bülbül kelimesi ile kalb kastedilmiştir. 84b-110a varaklarını kapsayan küçük hacimli bu eser, h.1115/m.1704 yılında yazılmıştır. Her ne kadar kısa bir risale olsa da içinde yer alan tasavvufî bilgiler önem arz etmektedir. Bu eserde Bursevî kendisine muhtelif zamanlarda ve hâllerde gelen vâridleri konu edinmiştir. Vâridler genelde âyet olarak, bazen de Türkçe, Arapça veya Farsça bir beyit yahut rubâî şeklinde gelmiştir. Müellif bu vâridleri başta âyet ve hadisler olmak üzere, diğer peygamberlerin sözleri, sûfîlerin görüşleri, onların şiirleri gibi birçok enstrüman vasıtasıyla şerh etmiştir. Bu makalenin amacı, yazma eserler arasında bulunan bu küçük risâlenin okuyucuya tanıtılması, tahlil edilmesi ve ondaki tasavvufî görüş ve îzâhların sunulmasıdır. Çalışmamız yazma eser incelemesine dayalı bir araştırmadır. Elimizde ilk ve sağlıklı kabul edilebilecek yazara ait nüsha mevcut olduğundan, (nüsha karşılaştırmasına gerek duyulmadan) müellif nüshası esas alınmıştır. Eyyühe’l-Bülbül önce dikkatlice ve doğru bir şekilde okunmuş ve Türkçe’ye tercüme edilmiştir. Daha sonra çalışmanın sınırları göz önüne alınarak eser, metin inceleme metoduyla incelenmiş ve analiz edilmiştir. Bu bağlamda metindeki kişiler ve olaylar gibi somut öğelerin yanında, metne dayanak teşkil eden esas ifade ve görüşler değerlendirilmiş ve yorumlanmıştır. Yazarın eserde ele aldığı bu unsurları etraflıca tanımlamak ve açıklamak maksadıyla kullanılan bir diğer metot ise betimsel araştırma yöntemidir. Metni daha iyi anlamak için, söz konusu metotlarla birlikte müellifinin diğer eserlerinden ve bazı mutasavvıfların görüşlerinden de yararlanılmıştır. Böylece metnin temel düşüncesi ortaya çıkarılmıştır. Bu risâlenin teması kalbe gelen vâridlerdir. Risâle boyunca hitab, kalb bülbülü şeklinde nitelenen kalbe yöneliktir. Bursevî, kaynağının Allah’tan geldiğini düşündüğü bir vâridi, ayrıntılı bir şekilde açıklamıştır. Vâridleri şerh ederken de konuyla bağlantılı olarak kalbin esasından, meydana gelişinden, görevlerinden ve muhtelif hâllerinden söz etmiştir. Kendisi kalbin niteliğini, önemini, rollerini bazı mecâz ve teşbihlerle anlatmıştır. Nitekim Bursevî’ye göre kalb, rûh ve bedenin evliliğinden doğmuş bir çocuktur, Allah’ın evi, arşı ve tecellî yeridir. Allah dışındaki her şeyden yüz çevirmiş kalbin durumu, kalb için önemli vakitler ve kalbe nasihatler de eserde sıkça yer verilen meselelerdendir. Eyyühe’l-Bülbül’ün muhtevasına has hususiyetlerden biri de bilhassa âyet olarak gelen vâridler hakkındaki şerhlerin, aslında işârî tefsir hükmünde olmasıdır. Dolayısıyla bu risâlenin aynı zamanda tasavvufî tefsir türünde bir eser olduğu anlaşılmaktadır. Bursevî, İbnü’l-Arabî’nin kendi dönemindeki bir temsilcisi olarak temâyüz etmiş bir müelliftir. Bu nedenle onun kalb hakkındaki fikirleri, vârid olarak gelen âyetleri tefsir ve te’vili, kullandığı terimler, vahdet-i vücûd düşüncesi ağırlıklıdır. Tasavvufta kalbin mânevî yönünü ve hâllerini ele alan pek çok eser olduğunda şüphe yoktur. İlk devirlerden bu yana tasavvuf ehlininfazla gündeminde olan ve çokça eser telif ettikleri konulardan biri kalbi tasfiye ve ıslah etmektir. Zira onlar Kur’ân ve Sünnet’in telkinlerinden de yola çıkarak hem dünyâda hem de âhirette kurtuluşun, selîm bir kalb ile olacağına inanırlar. Bursevî de onlardan biri olarak diğer eserlerinde ve özellikle bu eserinde de Allah’a inanan bir kalbin, bozulmamış saf hâline dönüşebilmesi ve kurtuluşa ermesi için, sahibinin dikkat etmesi ve gözetmesi gereken hususları ve incelikleri hatırlatmıştır. Buna binâen kalbi ona zararlı hastalıklardan ve âfetlerden muhafaza edici tavsiyeler vermiştir. Müellif, zaman zaman insana ve ondaki mânevî kalbin bazı hâllerine dair psikolojik tahliller de yapmıştır. Netice olarak söylemek gerekirse, bu makale vâridât türünde el yazması Arapça bir eseri ve içeriğini ortaya çıkararak, onu analiz ederek ve okuyucuya tanıtarak bu alandaki çalışmalara katkıda bulunmuştur. Ancak makalenin sınırları eserin tam bir tercümesine müsaade etmediği için, önemli ve bahsedilmesi gerekli görülen bölümlere öncelik verildiğini belirtmemiz gerekir. Yazma eserler içerisinde keşfedilmemiş, benzer türde ve konuda diğer eserlerin de araştırmacılar tarafından tahkîk edilmesinin, tasavvuf literatürüne katkı sağlayacağında şüphe yoktur.