Arkhaia Anatolika Anadolu Arkeolojisi Araştırmaları Dergisi
Yazarlar: Zeliha GİDER BÜYÜKÖZER
Konular:-
DOI:10.32949/Arkhaia.2020.18
Anahtar Kelimeler:Anadolu mimarisi,Or mimarisi,Nta başlığı,Ilaster başlığı,Aye başlığı,Orik kyma,Yma reversa,Avetto,Volo,Nadolu mimarisi,Or mimarisi,Nta başlığı,Ilaster başlığı,Aye başlığı,Orik kyma,Yma reversa,Avetto,Volo
Özet: Anadolu’daki dorik yapılarda tespit edilen anta, pilaster ve paye başlıklarının ele alındığı bu çalışmada, başlıklar profillerin biçimine göre gruplandırılıp, her bir profil kendi içinde değerlendirilmiştir. Bu gruplandırma sonucu dor düzeninde inşa edilen yapılarda dorik kyma, kyma reversa, ovolo ve Pergamon ovolosu gibi çeşitli profillerin kullanıldığı tespit edilmiştir. Sözü edilen bu profiller detaylıca tanımlanarak, stil gelişimleri üzerinde durulmuştur. Bunun yanı sıra tarihi tartışmalı yapılar, dorik mimari bloklarının stil özellikleri bakımında da değerlendirilerek, yeniden irdelenmiş ve bir kısmı için yeni tarih önerilerinde bulunulmuştur. Dorik anta başlıklarının kanonik formunu dorik kyma (şahin gagası profili) oluşturur. Anadolu’da MÖ 4. yüzyıldan, MÖ 2. yüzyıl sonuna kadar çalışıldığı tespit edilen bu başlık tipinde, MÖ 4. yüzyılda ovololu şahin gagası, MÖ 3. yüzyıl örneklerinin çoğunluğu ile 2. yüzyıl örneklerinin tamamında ise kyma reversalı şahin gagası profili kullanılmıştır. Şahin gagası profilinde gaganın alt ucunun biçiminde ve kyma reversa profilinde stil gelişimi takip edilebilmektedir. Dorik anta başlıklarında şahin gagası profili kavetto ile taçlandırılmıştır ancak erken örneklerde olduğu gibi dikey faskia ile taçlandırılan başlıklar da tespit edilmiştir. Sadece iki örnekte görülen, kyma rektadan oluşan taç profilinin varlığı, istisnadır. Başlıklarda, kavetto profilinin içbükey kavisi iyi şekillendirilmiş olup, erken örneklerde bu profil fazla yüksek olmayan bir tamamlayıcı faskia ile son bulur. MÖ 2. yüzyıl örneklerinde faskianın yüksekliği artmaya başlamıştır. Dorik anta başlıklarından esinlenilerek oluşturulduğu düşünülen kyma reversa profilinden oluşan başlıklar, Arkaik Dönem’de Assos Athena Tapınağı’nda çalışılmıştır. L. T. Shoe, bu tip başlıkların Anadolu’daki dor düzenine ait Hellenistik örneklerinin sadece Priene yapıları ile sınırlı olduğunu dile getirmiştir. Ancak bu çalışmada, Priene’deki örneklerin yanı sıra Hellenistik Dönem’de Mamurt Kale, Latmos Herakleiası, Assos ve Pergamon’dan, Geç Hellenistik-Augustus Dönemi’nde ise Aphrodisias, Mylasa, Bargylia ve Knidos’tan da örnekler tespit edilmiştir. Anta başlıklarında genellikle kyma reversa profilinin derinliği genişliğine eşit, üst kavis alt kavisten daha küçüktür. Bu grupta yer alan başlıklar da dorik kymadan oluşan başlıklar gibi çoğunlukla kavetto ile taçlandırılmıştır. Dikey faskianın tercih edildiği örnekler oldukça azdır. Ovolo profilinden oluşan ve genellikle kavetto ile taçlandırılan başlıklar MÖ 4. yüzyılda ortaya çıkmış ve MÖ 3. yüzyılın 2. yarısında Delphi Attalos Stoası’nda çalışılmıştır. Delos’taki Hellenistik evlerde yaygın bir kullanıma sahip olan bu tür başlıkların Anadolu’daki Hellenistik örnekleri sayılıdır. Ovolodan oluşan başlıklar Erken İmparatorluk Dönemi başlangıcından itibaren dorik yapılarda en çok tercih edilen başlık tipi konumuna gelmiştir. Hellenistik örneklerin tamamı kavetto ile taçlandırılmışken, Roma örnekleri abakus bölümüne sahiptir. Bu örneklerde ovolonun kavetto ile birlikte işlenmesi, erken örneklerde taç profili olan kavettonun, başlığın ana profil şemasına taşındığını göstermektedir. Pergamon ovolosundan oluşan başlıklar ise özellikle MS 1. yüzyılın 2. yarısında yaygınlaşmış olup, bu dönemde ovolo ve kavettodan oluşan başlıklarla birlikte kullanılmıştır. Dor düzeninde inşa edilen yapılarda kullanılan dorik ve ionik anta başlıklarının boyun kısmında farklı düzenlemeler tespit edilmiştir. Başlıklarda, hem boyun kısmının yüzeysel iki faskiaya ayrıldığı hem boyun kısmının iki bant ya da tek bant ile sınırlandırıldığı hem de boyun kısmının boş bırakıldığı örnekler vardır. Dorik anta başlıklarının karakteristiği olan, boyun kısmının alt ve üst sınırına işlenen bantlardan ilki her zaman profillerin alt başlangıcına yerleştirilirken, diğer bant başlığın boyun kısmının başlangıcında, bazı örneklerde ise biraz daha üstte yer alır. Bu bantların hem dorik hem ionik başlıklarda görülmesi, etkileşimin kanıtıdır. Dorik yapılarda kullanılan anta başlıklarının bir kısmında, Arkaik anta başlıklarında olduğu gibi boyun kısmının yüzeysel iki faskiaya ayrıldığı tespit edilmiştir. Az sayıdaki örnekte görülen rozet frizi ise, bunların Attik-ion tipi anta başlıklarından etkilendiklerini göstermektedir.