Arkhaia Anatolika Anadolu Arkeolojisi Araştırmaları Dergisi

Yazarlar: Zeliha GİDER BÜYÜKÖZER

Konular:

DOI:10.32949/Arkhaia.2019.10

Anahtar Kelimeler:Anadolu,Ntik mimari,Or düzeni,Ö 4. yüzyıl,Or başlığı,Rşitrav,Orik friz,Riglif-metop,Eison,Nadolu,Ntik mimari,Or düzeni,Ö 4. yüzyıl,Or başlığı,Rşitrav,Orik friz,Riglif-metop,Eison

Özet: Anadolu’da dor mimarisi Assos Athena Tapınağı’ndan sonra en erken MÖ 4. yüzyılda çalışılmıştır. Özellikle MÖ 387/6 yılındaki Kral Barışı’ndan sonra başlayan Ionia Rönesansı ile birlikte Anadolu’da ion düzeninin yanı sıra dor düzenine sahip yapıların sayısında da artış olduğu görülmektedir. Bu yüzyılda inşa edilen dorik yapıların çoğunluğu Maussollos ve ardılları tarafından finanse edildiğinden, yapıların büyük bir kısmında dorik mimari elemanlara ionik unsurlar eklenmiştir. Çünkü Hekatomnidler Karia’nın kültürel mirasını Anadolu, Grek ve Pers kültürleriyle birleştirmiştir. Bu nedenle Anadolu dor mimarisi Kıta Yunanistan’daki çağdaşı yapılardan farklıdır. Buna karşın, Knidos antik kentinde inşa edilen iki yapı ile adalardaki dorik yapılarda daha çok Kıta Yunanistan etkisi tespit edilmiştir. MÖ 4. yüzyıl, dorik mimari blokların biçim repertuvarında çeşitliliğin arttığı bir dönemdir. Bu yüzyılda dorik yivli sütunların yanı sıra ilk kez Anadolu’da ionik yivli dor sütunları da kullanılmaya başlanmıştır. Yapıların bir kısmında ise sütunlar, bosajlı stilde işlenmiştir. MÖ 4. yüzyılda görülen yeniliklerden biri de kalp biçimli payelerin mimariye kazandırılmasıdır. Kanonik biçimli dor başlıkları çoğunluktadır ancak abakusu bir kymation ile sınırlandırılmış başlıklar da Anadolu’da ilk kez bu yüzyılda çalışılmıştır. Ekinus profili düz satıh şeklinde işlenen başlıklarla, ekinus kavisi çok az dışbükey kavisli başlıklar bir arada uygulanmıştır. Dorik arşitravlar, fazla yüksek olmayan düz bir taenia, yüksekçe çalışılmış regula plakaları ve altı guttaedan oluşmaktadır. Knidos antik kenti ile adalardaki dorik yapılarda konik biçimli guttae, Anadolu’daki diğer yapılarda ise silindirik biçimli guttae çalışılmıştır. Dorik arşitravların alt yüzeyine soffit işlenmeye başlanmıştır. Arşitravların oranları çağdaşı Kıta Yunanistan ve adalardaki yapılarla uyumludur. Triglif-metop bloklarında kanonik formun yanı sıra ilk kez ion kymationu ile taçlandırılmış örnekler de görülmektedir. Yapıların çoğunluğunda gliflerin üst bitimi dikdörtgen biçimli işlenmiş, üst dudak aşağıya doğru eğimli kesilmiştir. Yarım gliflerin üst sınırına işlenen triglif kulakları damla biçimli, açık küre biçimli ve kulak kepçesi kapalı işlenmiş örneklerden oluşmaktadır. Arşitrav yüksekliği ile friz yüksekliği arasındaki oranlar Kıta Yunanistan’daki çağdaşı yapılarla uyumludur. Ayrıca triglif genişliği ile metop genişliği arasında ve triglif yüksekliği ile genişliği rasındaki oranlarda da ortalama değerler elde edilmiştir. Dorik geison bloklarının eğim derecesi 8˚ ile 10˚ arasında değişmektedir. Mutulus plakaları ile guttae güçlü çalışılmıştır. Yüzyılın sonlarına doğru viae genişliğinde azalma olduğu görülmektedir. Yapıların çoğunluğunda sima profili alt kavis başlangıcı nispeten yukarıda ve belirgin işlenmiş dikey kyma rektadan oluşmaktadır. Anadolu dor mimarisi Arkaik Dönem’den itibaren Kıta Yunanistan’dan farklıdır. Bunun nedeni, ion düzeninin doğup, geliştiği topraklara yabancı olan dor düzenini Anadolulu mimarların farklı yorumlayışıdır. Bu nedenle MÖ 4. yüzyıl dor mimarisinde görülen karışık düzen uygulaması için R. A. Tomlinson tarafından belirlenen iki gruba üçüncü bir grubun da eklenmesi gerekir: Bu grup “Dorik mimari elemanlara ionik unsurlar eklenmesi” şeklinde adlandırılabilir. Çünkü Anadolulu mimarlar Labraunda örneklerinde görüldüğü gibi, ion ve dor düzenini aynı yapıda uygulamanın yanında, dorik mimari elemanlara, bu düzene yabancı olan ionik profilleri de eklemişlerdir.  Labraunda Oikoi Binası’nda arşitrav tacını oluşturan astragal ve ovolodan oluşan taç profili, ion arşitravlarına özgü bir profil olup, Anadolulu mimarlar bu profili dor arşitravına taşımışlardır. Andronların triglif-metop bloklarında metop taeniasının kyma reversa profilinden oluşması bir yeniliktir. Bunun yanı sıra sözü edilen bu iki yapıda dorik friz blokları ilk kez, ion düzenine özgü olan astragal ve ovolodan oluşan taç profili ile sonlandırılmıştır. Sadece Andron B’nin ön cephesinde ise bu profillere inci-boncuk dizisi ve ion kymationu işlenmiştir. Sonrasında bu ionik profiller Anadolu’da MÖ 3. yüzyıldan itibaren yaygınlaşmış ve bu stil Roma Dönemi içlerine kadar kullanılmaya devam etmiştir. Bu nedenle, ovolonun yozlaşmış şekli olarak kabul edilen Pergamon ovolosuyla taçlandırılmış arşitrav ve triglif-metop blokları Anadolu dor mimarisinin özgün stilidir. MÖ 2. yüzyıla gelindiğinde, dor mimarisinde Arkaik Dönem’den itibaren zaman zaman denenen ionik etkiler doruk noktasına ulaşmıştır. Arşitrav ve triglif-metop frizini taçlandıran farklı profillerin yanı sıra, dor arşitravının yüzeyi faskialara ayrılmış, ion düzenine özgü olan diş sırası dor düzenine taşınmış ve dorik sütunlar ionik yivlerle bezenmiştir. Anadolu dor mimarisine özgü olan bu uygulamalar, dor düzeninin sert görünümlü mimari elemanlarının, ion mimarisinin estetiğiyle harmanlanması sonucu oluşan özgün bir stildir ve bu stilin temelleri MÖ 4. yüzyılda atılmıştır.

---