Rast Müzikoloji Dergisi

Yazarlar: Okan Murat ÖZTÜRK

Konular:Sosyal

Anahtar Kelimeler:Makam,Müzik teorisi,Melodi-merkezli yaklaşım,Türk modernleşmesi,Paradigma değişimleri

Özet: Bu makalede, Türkiye’de yaşanan Batılılaşma sürecinde, geleneksel makam teorisini modernleştirmek isteyenlerce yapılan dönüştürücü müdahaleler, söylem analizi temelinde ve eleştirel bağlamda tartışılmaktadır. Makam, Türk müziğinin olduğu kadar Doğu müziğinin detemel kavramları arasında yer alır. Meseleyi kavramsal çerçevede doğru bir şekilde incelemek maksadıyla burada, dayandıkları müzik unsurları açısından iki temel müzik teorisi yaklaşımı ayırt edilmiştir: (i.) dizi-merkezli ve (ii.) melodi-merkezli. Bunlardan ilki, tipik olarak Batı armonik tonalitesine özgü kavrayışı temsil ederken, ikincisi de Batılılaşma dönemi öncesindeki geleneksel Türk makam kavrayışını simgeler. Bu dönem üç başlık altında ele alınmıştır: (i.) ‘modernleş(tir)meden önceki geleneksel Türk makam kavrayışı, (ii.) modernleş(tir)me evresindeki dönüştürücü müdahaleler, (iii.) son dönemlerdeki yeni ve eleştirel yaklaşımlar. Makam teorisi, Türkiye tarihinde bir zamanlar geleneksel bir mirası iletmek amacıyla kullanıldığından, kendi kültürel çerçevesi içinde, kendine özgü bir uygulama ve eğitim tarzına sahipti. Modernleşmeden önce makamları açıklamak için matematik, felsefe veya kompozisyona dayalı üç farklı teorik modelin kullanıldığı belirlenmiştir. 19. yüzyılda, Türk modernleşmesi, ‘Batı’ya benzeme’ arzusunun tezahür etmeye başladığı bir aşamaya ulaştı. Bu yüzyılın sonlarından başlayarak, makam kavrayışı da bazı dönüştürücü müdahalelere maruz kaldı. Önce, Batı müzik teorisine özgü dizi ve tonalite gibi kavramlarla mukayese edildi. Bu aşamada, armonik tonaliteye özgü dizi-merkezli teori, makam için inşa edilmek istenen ‘yeni/modern’ teori için tam ve mükemmel bir model olarak görüldü. Yekta, Ezgi ve Arel gibi önde gelen modernleştiriciler, geleneksel makam perdelerini, armonik işlevlere sahip Avrupa tonal dizileri olarak yorumlamakta herhangi bir mahsur görmediler. Dahası, bu dönüştürücü müdahaleleri, makam teorisini modernleştirmek adına zorunlu bir ilerleme olarak da kabul ettiler. Özellikle Arel tarafından ortaya konulan model, uzun yıllar boyunca, yerli veya yabancı araştırmacı, eğitimci ve müzisyenler tarafından, Türk müziğinin yegâne modern teorisi olarak kabul görmüş ve kullanılmıştır. Ancak, gerçek müzik icralarıyla devamlı surette çelişen bu teorinin kusurlu ve eksik yönleri, onun ‘kriz’ içine girmesine veazından son elli yıldır, çok yönlü eleştirilere tabi tutulmasına neden olmuştur. Konuya dair yeni tartışmalardaki başlıca görüşler ortaya konulmak suretiyle burada, makam kavramının, özellikle Osmanlı dünyasındaki tarihsel seyri de göz önünde bulundurularak, melodi-merkezli bir yaklaşımla anlaşılması gerektiği açıkça ortaya çıkmıştır. Sonuçta, Osmanlı dünyasında 15. yüzyıldan itibaren geliştirilen melodik harekete dayalı makam teorisine, eski itibar ve geçerliliğinin iade edilmesi ve bu adımın, yeni teorik çalışmalar için başlangıç alınması gerektiği öne sürülmüştür.

---