Rusya Araştırmaları Dergisi
Yazarlar: Ömer KARATAŞ
Konular:Tarih
DOI:10.48068/rusad.930772
Anahtar Kelimeler:Rusya tarihi,Türkistan,Rusya,Çin,Yedisu Oblastı,İsyan,Zorunlu Göç
Özet: Çarlık Rusya’sı, Türkistan’ı XIX. asrın sonlarına doğru işgal etmiş, işgalin ardından kendi menfaatleri için idari, sosyal ve ekonomik düzenlemeler yapmıştı. Çarlık’ın Türkistan’ı vesayeti altına almasından yaklaşık olarak elli yıl sonra 25 Haziran 1916 senesinde Çar II. Nikolay, Türkistanlılar’ın askerlik hizmetinden muafiyetini kaldıran bir ukaz (ferman) yayınladı. Yayınlanan ukaz ile Türkistanlılar Rus ordusunun cephe gerisi hizmetleri için göreve çağırılmaktaydı. Türkistan’daki Rus idareciler Çar’ın emrini hemen uygulamaya başladılar. Fakat 25 Haziran 1916 tarihinde kadar askerlik hizmetinden muaf olan Türkistan toplulukları bu karara önce itiraz ettiler. Rus idarecilerin askeri işçi listelerini hazırlamaları protestolara ve ardından ayaklanmalara neden oldu. Çarlık idaresinin ayaklanmaları bastırmak için silah kullanması, Türkistanlıları daha da öfkelendirdi ve bu öfke sonrasında isyana dönüştü. İsyan hareketi ilk önce Semerkant oblastında başladı. İsyan kısa süre içinde Sır Derya, Yedisu, Fergana ve Hazar Ötesi oblastlarına sıçradı. Türkistan'ın tüm oblastlarında vuku bulan isyan böylece milli bir karaktere dönüştü. Türkistan Milli Ayaklanması’na tüm Türkistan toplulukları iştirak etti. 1916 Türkistan Milli Ayaklanması ilk ortaya çıktığı sıralarda ayaklananlar Çarlık rejimine karşı kısmi başarılar elde ettiler. Fakat Çarlık’ın Türkistan’daki olaylara müdahalesi Türkistan Milli Ayaklanması’nın seyrini Çarlık lehine döndürdü. Bunu, ilan edilen sıkıyönetim ve Çarlık tenkil müfrezelerinin Türkistan Genel Valisi’nin komutasında bölgeye sevki izledi. Çarlık tenkil müfrezeleri bölgede panik havasına sebep oldu. Bu panik havası ve Rus birliklerinin cezalandırma yöntemleri başta Kırgızlar ve Kazaklar olmak üzere diğer Türk toplulukları ile Dungan ve Sart gibi diğer Türkistan topluluklarının Çin sınırlarına göç etmesine neden oldu. Göç, Yedisu oblastından Çin (Doğu Türkistan) şehirlerine (Kulca, Kaşgar) yapılmıştı. Çarlık rejimi hem ayaklanmaya katılanları hem de Çin tarafına kaçanları ağır şekilde cezalandırmayı düşünmekteydi. Fakat Rusya’da 1917 devrimi sonucu Çarlık yıkılmış ve yönetim Geçici Hükümet’in eline geçmişti. Yeni hükümet Türkistan’da genel af çıkararak ayaklanmaya katılanların Çin’den vatanlarına dönmesine olanak sağlamıştı. Çalışmamızda Çarlık döneminde Yedisu oblastından Çin sınırlarına yapılan göç ve süreci ile Geçici Hükümet döneminde Kırgız ve Kazak Türklerinin vatanlarına dönüşünü Rus belge ve raporlarına göre ele alacağız.