Tokat İlmiyat Dergisi
Yazarlar: ["Ahmet ÖZDEMİR"]
Konular:-
DOI:10.51450/ilmiyat.1241448
Anahtar Kelimeler:Tefsir,Efgânî,Abduh,Reşîd Rızâ.
Özet: İslam dünyasındaki son devrin önemli fikir adamlarından Efgânî, Abduh ve Reşîd Rızâ, düşünceleri ve farklı bakış açılarıyla çığır açmış şahsiyetlerdir. Modernist çizginin ana unsurları da onların fikirleriyle şekillenmiştir. Bu noktada en büyük açılımı Efgânî yapmış, diğer ikisi ona katkı sunmuşlardır. Efgânî siyasi kişiliğiyle, diğer iki düşünür ise daha çok ilmi kişiliğiyle ön plana çıkmışlardır. Bununla birlikte İslam dünyasında var olan sorunları tespit etme ve bunlara çözüm bulma noktasında benzer görüşler ortaya koymuşlardır. Akla geniş yetki vermeleri en temel özelliklerindendir. Bunun en büyük etkisi rivayetleri değerlendirmelerinde ortaya çıkmaktadır. İslam’ın özünün korunması, ona sonradan eklenen bidat ve hurafe gibi asılsız unsurların temizlenmesi noktasında ortak hareket etmişlerdir. Bütün bu görüşlerinin temelinde İslam dünyasının Batı karşısında geri kalmışlığı yatmaktadır. Odak noktaları da bu geri kalmışlığa bir çözüm bulma olarak kendini göstermektedir. Bu çalışmada, İslam dünyasında moderrnist akımın öncülerinden olan bu düşünürler arasındaki etkileşimin ne şekilde olduğuna dair bir çaba ortaya konmuştur. Aralarında her ne kadar farklılıklar olsa da temel konularda ortak bir akılla hareket ettikleri görülmüştür. Cemaleddin Efgânî Muhammed Abduh’un düşünce yapısının oluşmasında büyük etkiye sahip olmuştur. Aynı şekilde Muhammed Reşîd Rızâ’nın düşünce yapısı da Abduh tarafından şekillendirilmiştir. Abduh’un düşünceleri, öğrencisi Reşîd Rızâ tarafından sonraki nesillere aktarılmıştır. Reşîd Rızâ ayrıca hocasının düşüncelerinin yazıya geçirilmesinde itici güç olmuştur. Araştırdığımız üç yazar, akıl merkezli bir düşünce yapısına sahiptirler. Olayların değerlendirmesini ve meselelerin çözümünü bu açıdan ele almaktadırlar. Bozulmamış, sade bir İslam anlayışını topluma yerleştirmek amacıyla yola çıkmışlardır. Bunu gerçekleştirmek için de sonradan ortaya çıkan ve dinle bağdaşmadığını düşündükleri birçok yeniliğe karşı çıkmışlardır. Mezheplerin, dini karmaşık hale getirdiğinden şikayetçi olmuşlardır. Hz. Muhammed ve sahabe dönemindeki İslamî yaşantının yeniden Müslüman toplumuna egemen olmasını istemişlerdir. Efgânî, Abduh’un siyasete girmesine vesile olan kişidir. Abduh’un bakış açısının sadece Mısır ile sınırlı olmasını istememiştir. Bütün müslümanları düşünen bir bakış açısı geliştirmiştir. Abduh ise Efgânî’nin fikirlerinin Mısır ve Ezher’de yayılmasına aracılık etmiştir. Müslümanların Batı karşısında geri kalmalarının nedenlerini araştırma ve bunlara çözüm bulma noktasında aralarında güçlü bir etkileşimin olduğu açıktır. Düşüncelerinin teoride kalmamasına ve bir an önce hayata geçirilmesine yönelik gayretleri de bu noktada ortak bir çizgide olduklarını göstermektedir. Akla geniş yetki vermeleri, ıslahat anlayışları, mezheplere bakışları ve toplumdaki yanlış inanışlarla mücadeleleri de aralarındaki etkileşimin göstergelerindendir. Her ne kadar hoca-öğrenci şeklinde bir görüntü olsa da her ikisinden de orijinal fikirler ortaya çıkmıştır. Buna karşın Abduh ile Reşîd Rızâ arasındaki bağ ise onlarınkine göre çok daha güçlüdür. Bu noktada asıl fikir Abduh’a ait olup Reşîd Rızâ, onun fikirlerinin taşıyıcısı konumundadır. O nedenle hocasıyla aralarında bir sürtüşmeden ziyade bilgi alma ve onu diğer insanlara aktarma şeklinde bir ilişki söz konusudur. Abduh’un eğitime verdiği önemin Reşîd Rızâ’da da devam ettiğini görmekteyiz. İslam dünyasındaki sorunlara toplumun her kademesinde yanlış gördükleri hususları ıslah etmek suretiyle çözüm aramaları da yine aralarındaki etkileşimin bir sonucudur. Özetlemek gerekirse her üç yazar da İslam dünyasında yaşanan sorunlara çözüm bulma adına bir çaba ortaya koymuşlardır. Bu da meselelere yeni bir bakış açısı kazandırmaktır. Çünkü sorunun temelinde yanlış bir yaklaşımın olduğu düşüncesindeydiler. Bunu yaparken toplumdan gelebilecek tepkileri dikkate almadıkları için ağır eleştirilere maruz kalmışlardır. Bu eleştiriler de onlar hakkında bir önyargının oluşmasına sebep olmuştur.