Fırat Üniversitesi Uluslararası İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi
Yazarlar: Hamza AL, Yakup KÖSEOĞLU
Konular:Sosyal
Anahtar Kelimeler:Divan Teşkilatı,Divan Teşkilatının Ortaya Çıkışı,Divan Kayıtlarının Arapçaya Aktarılması,İslam Devleti
Özet: Müslümanların devletleşme süreci, her şeyden çok Divan teşkilatıyla ilişkilidir. İslam devletinin idari yapısı, Divan teşkilatıyla birlikte oluşmuş, kurumsallaşmış ve bürokratikleşmiştir. Müslümanların, İran ve Bizans’tan esinlenerek kurdukları Divan teşkilatı, zamanla gelişerek İslam devletinin temel kurumlarından birisi haline gelmiştir. Bu anlamda Divan, devlete dair idari, mali ve askeri işlerin kayıt altına alınmasını ve bu işlerin yürütülmesini ifade eder. Divan kelimesinin anlamındaki şeytanilik ise, bir yönüyle bürokrasinin doğasını anlatır. Tarihçilerin aktardığına göre, Divan teşkilatı, Halife Ömer döneminde yapılan istişare sonucu kurulmuştur. Kuruluş aşamasından Sasani ve Bizans Divan geleneklerinden esinlenilmiştir. Özellikle aşırı derecede artan gelirlerin tanzim edilmesi ile sayıca artan askerin kayıt altına alınması gerekliliği, Divanın kuruluşunda etkili olmuştur. İslam devletlerinde bürokrasi, Divan üzerinden gelişmiştir. Divan, yazışmaların öğrenildiği, bürokrasi dilinin geliştirildiği, bürokratların yetiştirildiği kurum haline gelmiştir. Divan teşkilatının kurulması, kayıtların tutulması, kâtip istihdamı ve Divanının yönetimi konusunda başlangıçtan itibaren Müslümanlar zorluk çekmemişlerdir. Bunda çevre ülkeleri tanımış olmalarının ve gerekli olan insan kaynağına sahip olmalarının etkisi vardır. İdari yapının oluşumu ve gelişim sürecinde dört dönemden bahsedilebilir. Divan teşkilatının temelleri Halife Ömer döneminde atılmıştır. Halife Muaviye döneminde Divanlar güçlendirilmiş ve yeni Divanlar kurulmuştur. Halife Abdülmelik b. Mervan ve Hişam b. Abdülmelik dönemlerinde yeniden yapılandırılmıştır ve kurumsallaşmıştır. Bu dönemde, özellikle Divanü’l-Haraç üzerinden mali işler, Divanü’l-Cünd üzerinden askeri işler, Divanü’r-Resail üzerinden resmi yazışmalar ve Divanü’l-Berid üzerinden haberleşme, istihbarat ve resmi posta işleri yürütülmüştür. Başlangıçta yerel dillerde de tutulan Divan kayıtları zamanla Arapçaya çevrilmiş ve Arapça devlet dili haline gelmiştir. Divanlarda çalışan ve yerel dilleri bilen zimmi kökenli kâtipler bundan tedirginlik duysalar da, zamanla Arapçaya vakıf olarak etkinliklerini sürdürmüşlerdir. Çalışmada ele alınan ilk dönem Divan teşkilatı ile ilgili fazla kayıt olmaması bir şansızlıktır. İsyanlar ve kayıt materyallerinin zayıflığı nedeniyle, tarihçiler bu dönemin Divanları ile ilgi fazla bilgi aktarmamışlardır. Buna rağmen idare, kamu yönetimi ve bürokrasi açısından Divan teşkilatı daha fazla incelenmeğe değer bir konudur.